विश्वका सबैभन्दा पुराना र गहिरा आध्यात्मिक परम्परामध्ये एक, हिन्दु धर्म आज पनि जीवन दर्शन र नैतिक मूल्यहरूको स्थायी आधार बनेको छ।
कुनै एक संस्थापक वा समय विशेषमा सीमित नभई हजारौं वर्षदेखि विकसित हुँदै आएको यो धर्मले मानव जीवनका चार प्रमुख लक्ष्य — धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष — का माध्यमबाट समाज र व्यक्तिको सन्तुलित विकासको मार्ग देखाउँछ।
चार वेद: वैदिक युगको ज्ञानयात्रा

हिन्दु धर्मको मूल शास्त्रीय आधार चार वेद — ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद — मा टेकेको छ।
यी ग्रन्थहरूलाई मानव सभ्यताको पहिलो ज्ञानकोश मानिन्छ।

ऋग्वेद: प्रकृति, देवता र ब्रह्माण्डका शक्तिहरूप्रति स्तुति अर्पण गर्ने मन्त्रहरूको संग्रह।

यजुर्वेद: यज्ञ–कर्म, आचारसंहिता र धार्मिक विधिका निर्देशहरू समावेश।

सामवेद: मन्त्र र संगीतको संयोजन, जसबाट भारतीय संगीत परम्पराको प्रारम्भ भएको मानिन्छ।

अथर्ववेद: जीवनका व्यवहारिक पक्ष, औषधि, स्वास्थ्य र समाजिक सन्तुलनका विषय समेटिएको वेद।

यी चारै वेदले ज्ञान, विज्ञान, धर्म र संस्कृतिको सन्तुलित रूपरेखा प्रस्तुत गर्छन्।
अठार पुराण: धर्मलाई जनजीवनमा उतार्ने कथा परम्परा

वेदको गहिरो दार्शनिक सन्देशलाई जनसामान्यमा बुझ्न सजिलो बनाउने माध्यम हुन् — पुराणहरू।
कुल १८ प्रमुख पुराणहरू — जस्तै विष्णु पुराण, शिव पुराण, भागवत पुराण, ब्रह्माण्ड पुराण आदि — ले देव–देवी, राजा, ऋषि र सभ्यताका कथा मार्फत धर्म, नीति र कर्तव्यका सन्देशहरू प्रवाह गरेका छन्।

यी पुराणहरू केवल आस्थाका कथा होइनन्; तिनीहरूमा सामाजिक संरचना, नारीको भूमिका, शासन प्रणाली र संस्कृतिको निरन्तरता झल्किन्छ।

१०८ उपनिषद्: आत्म–ज्ञान र मोक्षको दार्शनिक व्याख्या

वेदको अन्तिम र दार्शनिक खण्ड मानिने उपनिषद् हरूमा आत्मा र ब्रह्मबीचको सम्बन्ध, कर्म र चेतनाको रहस्यबारे गहिरो विश्लेषण गरिएको छ।
कुल १०८ उपनिषदहरूमा “अहं ब्रह्मास्मि”, “तत्त्वमसि” जस्ता सूत्रहरूले आत्म–पहिचान र आध्यात्मिक स्वतन्त्रताको दर्शन उजागर गर्छन्।

उपनिषदहरूको मूल सन्देश छ — साँचो धर्म बाह्य अनुष्ठानभन्दा आन्तरिक चेतनामा निहित हुन्छ।
विविधतामा एकता: हिन्दु धर्मको वैशिष्ट्य

हिन्दु धर्म कुनै एक सिद्धान्त वा पूजापद्धतिमा सीमित छैन।
यसले विभिन्न विचार, विश्वास र आस्थालाई एकै छातामुनि समेट्ने अद्वितीय लचिलोपन बोकेको छ।
यहाँ शिव र विष्णु, शक्ति र शान्ति, कर्म र ज्ञान — सबैलाई समान सम्मानका साथ ग्रहण गरिन्छ।

‘सर्वे भवन्तु सुखिनः’ भन्ने मन्त्रले हिन्दु धर्मको मूल दर्शन स्पष्ट पार्छ — जहाँ सम्पूर्ण प्राणीको कल्याण नै धर्मको सर्वोच्च लक्ष्य हो।
निष्कर्ष
हिन्दु धर्म आज पनि केवल धार्मिक आस्था होइन, एक सभ्यताको मूल आत्मा हो।
वेद, पुराण र उपनिषद्‌का शिक्षाहरू आजको युगमा पनि मानवता, सहअस्तित्व र नैतिक मूल्यको दिगो जगका रूपमा सान्दर्भिक छन्।
विश्व जहाँ द्वन्द्व र विभाजनको संकटमा छ, त्यहाँ हिन्दु दर्शनले फेरि शान्ति, प्रेम र एकताको सन्देश दिन सक्छ।

लेखक: दीपक चन्द