रक्षा बन्धन हिन्दू संस्कृतिको एक अद्वितीय पर्व हो, जसले केवल दाजु–बहिनीको स्नेहलाई मात्र नभई धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र सामाजिक आयामलाई समेत अङ्कित गर्दछ। हरेक वर्ष श्रावण पूर्णिमाका दिन मनाइने यो पर्व आजको डिजिटल युगमा पनि आफ्नो मौलिकता जोगाउँदै, नयाँ रूप र परिभाषामा फैलिँदै गएको छ। यस लेखमा यसको शास्त्रीय मूल, ऐतिहासिक प्रसंग, सामाजिक अर्थ, र वर्तमान स्वरूपको समिक्षात्मक विश्लेषण गरिएको छ।

१. शास्त्रीय र पौराणिक आधार

१.१ वैदिक परम्परा

रक्षा बन्धनको उल्लेख भविष्य पुराणमा पाइन्छ, जहाँ श्रावण पूर्णिमाको दिन ब्राह्मण पुरोहितले राजा वा यजमानको दाहिने हातमा ‘रक्षा सूत्र’ बाँधेर अशुभ शक्तिबाट रक्षा गर्ने वचन दिने प्रचलन वर्णित छ। यो मात्र धार्मिक विधि नभई सामाजिक सुरक्षाको प्रतीक पनि हो।

१.२ महाभारतकालीन प्रसंग

महाभारतमा द्रौपदीले श्रीकृष्णको रगत बगेको हातमा आफ्नो साडीको टुक्रा बाँधिदिँदा, कृष्णले जीवनभर उसको रक्षा गर्ने प्रण गरेका प्रसङ्गलाई रक्षा बन्धनको भावनात्मक आधार मानिन्छ।

१.३ ऐतिहासिक कथा र विवाद

रानी कर्णावती र मुगल सम्राट हुमायूंको कथा—जहाँ रानीले राखी पठाई सहयोग मागेको उल्लेख पाइन्छ—प्रसिद्ध भए तापनि, यसको ऐतिहासिक प्रमाण विवादास्पद छ। तथापि, यसले ‘धर्म र संस्कृतिले जाति, धर्म र सीमाभन्दा माथि उठेर एकता सम्भव छ’ भन्ने सन्देश दिएको छ।

२. सामाजिक र राष्ट्रिय प्रयोग

२.१ ट्यागोरको एकता आन्दोलन

सन १९०५ मा बंग–विभाजनको विरोधमा रवीन्द्रनाथ ट्यागोरले सबै धर्मका मानिसलाई राखी बाँधेर ‘मानव बन्धुत्व’ र ‘राष्ट्रिय एकता’को सन्देश फैलाए। यसले रक्षा बन्धनलाई केवल पारिवारिक पर्व मात्र नभई सामाजिक आन्दोलनको स्वरूप दिएको छ।

२.२ सीमावर्ती सैनिक र मानवता

हालका वर्षहरूमा बहिनीहरूले सीमामा रहेका सैनिकलाई राखी पठाउने वा बाँध्ने प्रचलन बढेको छ, जसले राष्ट्रिय सुरक्षा र जन–जनको सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउँछ।

३. भौगोलिक र सांस्कृतिक विविधता

गुजरात : ‘पवित्रोपण’ पर्व अन्तर्गत शिवपूजा।

महाराष्ट्र–गोवा : ‘नारळी पूर्णिमा’—समुद्रदेव वरुणको पूजा।

पश्चिम बंगाल–उड़ीसा : ‘झुलन पूर्णिमा’—राधा–कृष्ण मेला।

दक्षिण भारत : ‘अवनी अवित्तम’—यज्ञोपवीत (जनै) परिवर्तन।

राजस्थान : ‘लुंबा राखी’—भाभीप्रतिको स्नेह।

नेपाल : ‘जनै पूर्णिमा’ र कतिपय स्थानमा राखी बाँध्ने चलन।

४. आधुनिक रूप र प्रविधिको प्रभाव

४.१ ई–राखी र अनलाइन बजार

डिजिटल प्रविधिले पर्वलाई सीमाहीन बनाइदिएको छ। अनलाइन राखी बिक्री, होम–डेलिभरी, र ‘ई–राखी’ पठाउने प्रचलन बढ्दै गएको छ।

४.२ डिजाइनर र इको–फ्रेण्डली राखी

पारम्परिक सूती धागाबाट सुरु भएको राखी अब सिल्क, कुन्दन, मिथिला चित्र, र पुनःप्रयोगयोग्य सामग्रीमा बनेका डिजाइनर राखीको रूपमा विकसित भएको छ।

४.३ समावेशीकरण

अब राखी केवल दाजु–बहिनीबीच सीमित छैन; साथी, गुरु, भतिजा–भतिजी, सैनिक, र सामाजिक सेवामा संलग्न व्यक्तिहरूलाई पनि बाँधिन्छ।

५. आर्थिक र सामाजिक प्रभाव

बजार मूल्य : भारतको राखी बजार २०२२ मा लगभग ₹७,००० करोडको थियो, जुन २०२३ मा ₹१२,००० करोड नजिक पुगेको अनुमान छ।

स्थानीय कारीगरी : ग्रामीण महिला समूह र साना उद्योगले राखी उत्पादनबाट उल्लेखनीय आम्दानी गर्छन्।

उत्सवको व्यापारिक महत्त्व : LED राखी, कार्टून–थिम राखी, र ‘लुंबा सेट’ ले बजारलाई अझै जीवन्त बनाएको छ।

६. परम्परागत विधि र नियम

राखी बाँध्ने बेला रोली, चावल, दीप, मिठाई, र राखीको थाल सजाइन्छ। बहिनीले भाइको दाहिने कलाईमा राखी बाँधेर अक्षत–तिलक गर्छिन्, मिठाई खुवाउँछिन्, र दीर्घायु–सफलताको आशिष दिन्छिन्।
पौराणिक मान्यता अनुसार राखी बाँध्दा पूर्व वा उत्तर–पूर्व दिशातर्फ मुख गर्न शुभ मानिन्छ।

७. समिक्षात्मक दृष्टि

रक्षा बन्धनले समयसँगै रूप बदलेको छ—वैदिक विधि, महाभारतको भावनात्मक प्रसंग, ऐतिहासिक कथाहरू, सामाजिक आन्दोलनदेखि आजको प्रविधि–सम्पन्न उत्सवसम्म।
यसको मूल ‘रक्षा’ र ‘स्नेह’मा आधारित भए पनि, वर्तमान स्वरूपमा यसले व्यापार, पर्यटन, राष्ट्रिय एकता, र सांस्कृतिक कूटनीति सबैलाई जोड्ने माध्यमको रूपमा काम गरिरहेको छ।
तर, यसको अत्यधिक व्यावसायीकरण र मौलिक धार्मिक भावनाको क्षय हुने खतरा पनि देखिन्छ। त्यसैले परम्परा र आधुनिकतालाई सन्तुलनमा राखेर यसको सार्थकता जोगाउनु आजको आवश्यकता हो !

रक्षा बन्धन केवल धागो बाँध्ने क्रिया होइन; यो विश्वास, आत्मीयता, र पारस्परिक जिम्मेवारीको प्रतीक हो। यो पर्वले हाम्रा सांस्कृतिक जरालाई स्मरण गराउँछ, र आधुनिक युगमा पनि यसले एकता र बन्धुत्वको भावनालाई सजीव राखेको छ।
परम्परागत विधिको संरक्षण गर्दै, नवप्रवर्तनलाई आत्मसात् गरेर रक्षा बन्धनलाई भावी पुस्तासम्म सार्थक रूपले हस्तान्तरण गर्नु हाम्रो सामूहिक दायित्व हो।

लेखक : दिपक चन्द