जौलजीबी मेलाको इतिहास : भारत-नेपाल सांस्कृतिक तथा व्यापारिक सम्बन्धको सेतु
=============================
जौलजीबी मेला (Jauljibi Mela) हिमालय क्षेत्रको एक प्राचीन, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक रूपमा महत्वपूर्ण व्यापारिक मेला हो। यो मेला भारतको उत्तराखण्ड राज्यअन्तर्गत पिथौरागढ जिल्ला र नेपालको दार्चुला जिल्लाको सीमामा अवस्थित जौलजीबी गाउँमा महाकाली र गोरी  नदीको संगममा आयोजना हुन्छ। यो मेला नेपाल-भारतबीचको खुला सीमा र साझा सांस्कृतिक सम्बन्धको प्रतीक हो। मेला हरेक वर्ष कार्तिक पूर्णिमा (नोभेम्बर-१०) मा लाग्छ र १०-१५ दिनसम्म चल्छ। यसको इतिहास सयौं वर्ष पुरानो मानिन्छ, जसमा व्यापार, धर्म, संस्कृति र सामाजिक एकताको मिश्रण छ। यो ऐतिहासिक व्यापारिक मेला भारत, नेपाल र तिब्बत (चीन) को साझा सांस्कृतिक र व्यापारिक सम्बन्धको जिवन्त प्रतीक हो। तल यसको इतिहासलाई प्राचीन कालदेखि आधुनिक समयसम्म विस्तारमा वर्णन गरिएको छ।
#मेलाको प्रारम्भिक इतिहास र संस्थापक
यो मेलाको स्थापना सन् १९१४ मा अस्कोटका तत्कालीन राजा गजेन्द्र बहादुर पाल ले गरेका थिए,तर केही अन्य स्रोतले यो मेला सन् १८७१ मा राजा पुष्कर पाल ले सुरु गरेको उल्लेख गर्दछन् । उनले सीमान्त क्षेत्रमा व्यापारिक गतिविधि बढाउन, र स्थानीय जनतालाई टनकपुर वा अल्मोडा जस्ता टाढाको बजारमा पुग्नुपर्ने अवस्था समाप्त गर्न यो मेला सुरु गरेका थिए । मेलाको आयोजनाको लागि उनले भारतका आगरा, मथुरा, बरेली, दिल्ली, मुरादाबाद, काशीपुर, रामनगर लगायतका सहरहरूबाट व्यापारीहरूलाई आमन्त्रित गरेका थिए
#धार्मिक आधार र सुरुवात
जौलजीबीमा ज्वालेश्वर महादेव को प्राचीन मन्दिर रहेको छI यस क्षेत्रको धार्मिक महत्व पनि मेलाको उत्पत्तिको एक प्रमुख आधार हो। मार्गशीर्ष महिनाको वृश्चिक संक्रान्तिको दिन काली-गोरीको संगममा स्नान गरी मेला सुरु हुने परम्परा रहेको छ । सुरुमा यो मेला एक धार्मिक तथा व्यापारिक समागमको रूपमा सुरु भएको थियो।
त्रि-देशीय व्यापारिक केन्द्रको रूपमा विकास
प्रारम्भ देखि नै जौलजीबी मेला भारत, नेपाल र तिब्बत तीन देशको संस्कृति र व्यापारको प्रतीक बन्न पुगेको थियो ।
=) नेपाली व्यापार: नेपालबाट मुख्यतया घोडा (हुम्ला-जुम्लाका प्रसिद्ध घोडा), खच्चर, याक, घिउ, मह लगायतका कृषि जन्य उत्पादनहरू यहाँ बेचिन्थे । सयौंको संख्यामा घोडाहरू ल्याइने र तिनको खरीदबिक्री हुने गर्थ्यो ।
=) तिब्बती व्यापार: तिब्बतबाट व्यापारीहरूले जडीबुटी, नुन, ऊन, तिब्बती ज्याकेट, कस्तुरी र ऊनी वस्त्रहरू ल्याएर बेच्थे ।
=) भारतीय व्यापार: भारतबाट ऊनी कपडा (चुटका, पंखी, थुलमा), दन-कालीन, लकडीका बर्तन, कृषि उपकरण, तामा-फलामका बर्तन, रजाई, गद्दा, मसला आदि सामानहरू आउथे । यसरी यो मेला एउटा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारिक केन्द्र को रूपमा विकसित भएको थियो ।
सन् १९६२ को भारत-चीन युद्धपछिको परिवर्तन
सन् १९६२ मा भारत-चीन युद्ध भएपछि तिब्बती व्यापारीहरूको यस मेलामा सीधा आवतजावत र व्यापार बन्द भयो ।  यसले मेलाको त्रि-देशीय स्वरूपमा ठूलो प्रहार गर्यो। सन् १९९२ मा भारत-चीन बीच व्यापार पुनः सुरु भएपछि भारतीय व्यापारीहरूले तिब्बतबाट आयात गरिएका सामानहरू मेलामा बेच्न थाले तर तिब्बती व्यापारीहरूको सीधा सहभागिता अझै पनि पूर्ण रूपमा पुनः सुरु भएको छैन
समयक्रमसँगै परिवर्तन
#तालिका: जौलजीबी मेलाको ऐतिहासिक कालक्रम
वर्ष (ई.स.) घटना तथा परिवर्तन
१९१४ अस्कोटका राजा गजेन्द्र बहादुर पालद्वारा मेलाको सुरुवात ।
१९३८-१९४७ अंग्रेजी शासनले ९ वर्षसम्म मेलाको संचालन गरेको काल ।
१९६२ भारत-चीन युद्ध; तिब्बती व्यापारीहरूको आवतजावत बन्द ।
१९७५ उत्तर प्रदेश सरकारले मेलाको आयोजनाको जिम्मा लियो; मेला १४ नोभेम्बर (बाल दिवस) देखि सुरु हुने परम्परा ।
१९९२ भारत-चीन व्यापार पुनः सुरु; मेलामा तिब्बती सामानको बिक्री फेरि सुरु ।
२००७ उत्तराखण्ड सरकारको पर्यटन तथा संस्कृति मन्त्रालयले मेलाको आयोजनाको जिम्मा लियो ।
हालैका वर्षहरू नेपालले आफैंले १७ नोभेम्बर (मार्गशीर्ष संक्रान्ति) मा मेलाको आयोजना गर्न थालेको छ 
#प्राचीन उत्पत्ति र पौराणिक सन्दर्भ (ईसापूर्व १००० देखि मध्यकालसम्म)
=) पौराणिक कथा: जौलजीबी मेलाको नाम "जौलजीबी" बाट आएको हो, जसको अर्थ "ज्वाला जीवी" (ज्वालाको जीवित रूप) भन्ने हुन्छ। स्थानीय लोककथाअनुसार, प्राचीन कालमा महाकाली नदीमा एक ज्वाला (आगोको लप्टा) देखा पर्‍यो, जसलाई देवताको रूप मानियो। यो ज्वाला जौलजीबी मन्दिरमा आज पनि पूजिन्छ। यो कथा स्कन्द पुराण र स्थानीय कुमाउनी-डोटेली लोककथासँग जोडिएको छ। मेलाको सुरुवातलाई भगवान शिव र पार्वतीको पूजासँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ, जसमा कार्तिक पूर्णिमालाई विशेष महत्व दिइन्छ।
 =) प्राचीन व्यापारिक मार्ग: हिमालय क्षेत्रमा ईसापूर्व १००० देखि नै तिब्बत, नेपाल, भारत र मध्य एसियाबीच व्यापारिक मार्गहरू थिए। जौलजीबी महाकाली नदीको संगम (काली र गोरी गंगा नदीको मिलन) मा पर्छ, जसलाई प्राचीन "काली-गोरी संगम" भनिन्छ। यो स्थान तिब्बतबाट आउने ऊनी सामान, जडीबुटी र नुनको व्यापारिक केन्द्र थियो। 
 =) ऐतिहासिक प्रमाण: पुरातात्विक उत्खनन र ब्रिटिसकालीन दस्तावेजहरू (जस्तै: एटकिन्सनको Himalayan Gazetteer, १८८२) अनुसार, यो क्षेत्र कत्युरी राजवंश (७ऊँ-११औँ शताब्दी) को समयमा व्यापारिक हब थियो। कत्युरीहरूले तिब्बतसँग नुन, ऊन र घोडाको व्यापार गर्थे, जसमा जौलजीबी मुख्य नाका थियो।
 =) नेपालतर्फ दार्चुला जिल्लाको खलंगा र जौलजीबी सीमाना प्राचीन "दार्चुला लिपु पास" सँग जोडिएको छ, जसबाट तिब्बती व्यापारीहरू नेपाल हुँदै भारत आउँथे।
=) मध्यकालीन विकास (१२औँ-१८औँ शताब्दी): चन्द राजवंश (कुमाउँ) र गोरखा राज्य (नेपाल) को समयमा यो मेला औपचारिक रूप लियो। नेपालका गोरखाली राजाहरूले तिब्बतसँगको युद्ध (१७९०-९२) पछि सीमा व्यापारलाई प्रोत्साहन दिए। जौलजीबीमा लाग्ने मेला नेपाल-कुमाउँबीचको सन्धि (१७९०) पछि नियमित भयो। यो समयमा मेला व्यापार मात्र नभई धार्मिक मेला पनि बन्यो, जहाँ जयन्ती देवी (महाकालीको रूप) को पूजा हुन्थ्यो।
#ब्रिटिसकालीन समय र औपचारिक मान्यता (१९औँ शताब्दी)
=) ब्रिटिस प्रभाव: १८१५ मा नेपाल-ब्रिटिस युद्ध (सुगौली सन्धि) पछि महाकाली नदी नेपाल-भारतको सीमा बन्यो। जौलजीबी सीमा नाका भयो। ब्रिटिसहरूले यो मेलालाई "Jauljibi Fair" भनेर दस्तावेजीकरण गरे (देख्नुहोस्: Pithoragarh District Gazetteer, १९०५) ।
=) व्यापारिक महत्व: तिब्बतबाट नुन, ऊन, पश्मिना, जडीबुटी (यार्सागुम्बा, कुट्की) आउँथे। भारतबाट चामल, कपडा, मसला, फलफूल जान्थे। नेपाली व्यापारीहरू दार्चुला, बैतडीबाट घोडा, खच्चड लिएर आउँथे।
 =) जनसंख्या र सहभागिता: मेलामा ५०,००० भन्दा बढी मानिस आउँथे। ब्रिटिस अधिकारीहरूले यसलाई "हिमालयको कुम्भमेला" भनेका थिए किनकि यो व्यापार र धर्मको संयोजन थियो।
 =) सांस्कृतिक पक्ष: मेलामा कुमाउनी लोकनृत्य (झोड़ा, चांचरी), रंग संस्कृति डोटेली डेउडा र दमाह बाजा बज्थे। घोडा दौड र घोडा बिक्री मुख्य आकर्षण थिए।
=) स्वतन्त्रता पछि र आधुनिक समय (१९४७ देखि हालसम्म)
=) नेपाल-भारत सम्बन्ध: १९५० को नेपाल-भारत मैत्री सन्धिले खुला सीमा कायम राख्यो। जौलजीबी मेला दुवै देशको साझा सम्पदा बन्यो। १९६० को दशकमा भारतले पिथौरागढ-जौलजीबी सडक बनायो, जसले मेलालाई थप पहुँचयोग्य बनायो।
 =) परिवर्तनहरू :
  =) व्यापारमा गिरावट: १९६२ को भारत-चीन युद्ध पछि तिब्बतसँगको सीमा बन्द भयो। नुन र ऊनको व्यापार घट्यो। अब मेलामा स्थानीय उत्पादन (हस्तकला, जडीबुटी, पशु) र भारतीय सामान (कपडा, इलेक्ट्रोनिक्स) बढी हुन्छ।
 =) पर्यटन र संस्कृति: १९८० को दशकदेखि उत्तराखण्ड सरकार र नेपालको दार्चुला जिल्ला प्रशासनले मेलालाई पर्यटकीय बनाए। २०२३ मा मेलामा १ लाखभन्दा बढी सहभागी थिए (उत्तराखण्ड पर्यटन विभागको तथ्यांक) ।
  =) कोभिड प्रभाव: २०२०-२१ मा मेला स्थगित भयो, तर २०२२ देखि पुनः सुरु भयो।
=) हालको स्वरूप: मेला कार्तिक पूर्णिमा (२०२५ मा नोभेम्बर १५ तारिख आसपास) मा सुरु हुन्छ। मुख्य आकर्षणहरू:
 =) व्यापार: घोडा, उनि कपडा, घरायसी समान, हस्तकला, जडीबुटी।
  =) धार्मिक: महाकाली र गोरी गंगा संगममा स्नान पूजा, मन्दिर दर्शन।
 =) सांस्कृतिक: लोकनृत्य, रंग संस्कृति र अन्य प्रतियोगिता।
 =) सहभागी: भारतका उत्तराखण्ड, उत्तर प्रदेश, नेपालका दार्चुला, बैतडी, डडेल्धुरा, जुम्ला र तिब्बतीहरू।
#महत्व,वर्तमान अवस्था र चुनौतीहरू 
=) सांस्कृतिक महत्व: यो मेला कुमाउनी, डोटेली र नेपाली संस्कृतिको संगम हो। यो नेपाल-भारत मैत्रीको प्रतीक हो।
=) आर्थिक महत्व: स्थानीयलाई वार्षिक ५-१० करोडको व्यापार (अनुमानित)।
=) चुनौतीहरू: जलवायु परिवर्तनले महाकाली नदीको बाढी, सडक अभाव, तिब्बत व्यापार बन्द। दुवै देशले संरक्षणका लागि संयुक्त समिति बनाएका छन्।
=) सडक सञ्जालको विस्तार: हाल नेपालमा दार्चुला-गोकुल्या सडक लिंक भएपछि नेपाली ग्राहक र व्यापारीहरूको जौलजीबी आउने जानेमा कमी आएको छ ।
=) घोडा व्यापारमा गिरावट: सडक निर्माणले ग्रामीण क्षेत्रमा यातायात सहज भएपछि घोडाको माग र व्यापारमा ठूलो गिरावट आएको छ ।
=) आधुनिकताको प्रभाव: ऑनलाइन व्यापार र मलहरूको बढ्दो प्रचलनले पनि परम्परागत व्यापारिक मेलाहरूलाई असर गरेको छ ।
आयोजनामा फरक: हाल भारतले १४ नोभेम्बरमा र नेपालले १७ नोभेम्बरमा अलग-अलग आयोजना गर्न थालेका छन् 
सयौं बर्ष  देखि चलिआएको जौलजीबी मेला केवल एउटा व्यापारिक समागम मात्र होइन, भारत-नेपाल मैत्री, सांस्कृतिक आदानप्रदान र आपसी आर्थिक निर्भरताको जिवन्त प्रमाण हो। यसले देशहरूको राजनैतिक सीमालाई नकारी मानिसहरूको बीचमा चलिआएको साझा इतिहास, संस्कृति र व्यापारलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। आधुनिकताको चुनौतीबीच पनि यो मेला आफ्नो ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्व कायम राख्दै सिमानाका दुबै तिरका मानिसहरूको लागि आकर्षणको केन्द्र बनेको छ
सन्दर्भ स्रोतहरू  (विस्तृत अध्ययनका लागि):
1. Atkinson, E.T. (1882). The Himalayan Gazetteer.
2. उत्तराखण्ड पर्यटन विभागको वार्षिक प्रतिवेदन।
3. नेपालको दार्चुला जिल्ला प्रशासनको अभिलेख।
4. स्थानीय इतिहासकारहरू: डा. त्रिलोचन पाण्डे (कुमाउँ इतिहास)।
5. स्थानीय इतिहासकारहरू: बद्री दत्त पाण्डे (कुमाउँ इतिहास)।
६. शिव प्रसाद दबराल (भोटान्तिक)
यो मेला हिमालयको जीवित इतिहास हो, जसले सीमापार सद्भाव र व्यापारिक परम्परालाई कायम राखेको छ।

लेखक : प्रकाश चन्द्र मिश्र