लेखक : प्रकाश चन्द्र मिश्र

कालीकुमाऊँ क्षेत्र, विशेष गरी काली कुमाऊँ (जसलाई नेपाल सुदुरपश्चिम प्रदेश डोटी राज्य र भारत  उत्तराखंड आसपासका क्षेत्रसँग जोडेर हेर्न सकिन्छ, जहाँ काली नदीले सीमा निर्धारण गरेको छ) ले आफ्नो समृद्ध सांस्कृतिक धरोहरमा विभिन्न लोक बाजाहरू समेटेको छ। यीमध्ये मसक विन (वा मशक विन, मशक बाजा, मसकबीना) एक प्रख्यात परम्परागत पहाडी लोक बाजा हो, जसलाई कालीकुमाऊँनि संस्कृतिको अभिन्न अंग मानिन्छ। यो बाजा विशेष गरी विवाह, चाडपर्व र लोक नृत्यहरूमा बजाइने गरिन्छ। यसको ध्वनि पहाडका उत्तुंग शिखरहरूबाट प्रतिध्वनि गर्दै टाढासम्म फैलिन्छ, जसले कालीकुमाऊँको जीवन्तता झल्काउँछ। यस लेखमा मसक विनको उत्पत्ति, निर्माण, बजाउने विधि, सांस्कृतिक महत्व र इतिहासबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गरिएको छ।
#मसक विनको वर्णन र निर्माण
मसक विनलाई सामान्यतया 'ब्यागपाइप' को रूपमा चिनिन्छ, जसको नाम 'मशक' (छालाको झोला वा पानी बोक्ने थैली) बाट आएको हो। यो बाजा एक छालाको झोलाबाट बनेको हुन्छ, जसमा एक वा दुईवटा काठका,निगालो वा बाँसका पाइपहरू जोडिएका हुन्छन्। झोला सामान्यतया बाख्रा वा भेडाको छालाबाट तयार पारिन्छ, जसलाई हावा भर्नका लागि मुँखले फुकेर वा विशेष पम्पबाट भर्न सकिन्छ। पाइपहरूमा एकल रिड (single reed) हुन्छन्, जसले ध्वनिलाई नियन्त्रण गर्छ। 
कालीकुमाऊँमा यो बाजा सामान्यतया दुई पाइपर र ढोलक दमाह वा अन्य ताल वाद्यसँगै बजाइने गरिन्छ। यसको ध्वनि गम्भीर र लामो हुन्छ, जसलाई ड्रोन (निरन्तर पृष्ठभूमि ध्वनि) वा मेलोडी (स्वरपूर्ण धुन) को रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। आधुनिक रूपमा यो स्कटिश हाइल्यान्ड ब्यागपाइपसँग मिल्दोजुल्दो छ, तर परम्परागत कालीकुमाऊँनि संस्करणमा स्थानीय सामग्रीहरू (जस्तै निगालो,बाँस र काठ) को प्रयोग बढी हुन्छ। यसको निर्माण स्थानीय कारीगरहरूले गाउँहरूमा नै गर्छन्, जसले यसलाई मौलिक बनाउँछ।
#उत्पत्ति र इतिहास: विवादास्पद पक्षहरू
कालीकुमाऊँको पहाडी हावामा जब मसक बिनको लामो, गहिरो र निरन्तर ध्वनि गुञ्जिन्छ, तब यो आवाज टाढा-टाढाका गाउँहरूमा पुगेर विवाहको सन्देश, चाडको उमंग र छलिया नृत्यको जोश बोकेर आउँछ। मसक बिन काली कुमाऊँको मौलिक परम्परागत पहाडी लोक बाजा हो, जसलाई “हिमाली ब्यागपाइप” पनि भनिन्छ। यो बाजा ढोल-दमौ र रणसिंघासँगै बज्दा कुमाऊँनि संस्कृतिको पूर्णत्रयी बन्छ।
मसक विनको इतिहास कालीकुमाऊँको प्राचीन सांस्कृतिक यात्रासँग जोडिएको छ, तर यसको उत्पत्तिबारे विद्वानहरूबीच मतभेद छ। स्थानीय कथाहरू र मौखिक परम्पराहरू अनुसार, यो बाजा कालीकुमाऊँको पशुपालन जीवनसँग अन्तरसम्बन्धित छ। 'मशक' शब्दले पानी बोक्ने छालाको थैलीलाई जनाउँछ, जसलाई पशुपालकहरूले हावाको झोला बनाएर बाजा विकसित गरेका थिए। केही स्थानीय स्रोतहरूले यसलाई ईसापूर्वको युगसँग जोडेर हेर्छन्, जसरी कालीकुमाऊँको प्राचीन डोटी राज्य( कुरमांचल राज्य) (७०० ईस्वीमा कट्यौरी वंशले स्थापित) मा यो बाजा चाडपर्वहरूमा बजाइने गरिन्थ्यो। कालीकुमाऊँ क्षेत्र (प्राचीन डोटी राज्य( कुरमांचल राज्य) र आसपास), जसलाई चन्द वंश (१०औँ शताब्दीबाट) ले शासन गरेको थियो, मा यो बाजा विवाह जुलूसहरूमा अनिवार्य थियो। स्थानीय किंवदन्तीहरूमा यो बाजा योद्धा कालीकुमाऊँनिहरूको मार्सल संगीतसँग जोडिएको छ, जसले छलिया नृत्य (एक योद्धा नृत्य) मा पनि स्थान पाएको छ।
तर, आधुनिक इतिहासकारहरू र संगीतशास्त्रीहरूले यसको उत्पत्तिलाई औपनिवेशिक कालसँग जोड्छन्। १८१४ मा ब्रिटिश शासन सुरु भएपछि स्कटिश हाइल्यान्ड ब्यागपाइप कुमाऊँ र गढवालका ब्रिटिश सेनाका टुकडिहरूबाट प्रवेश गरेको मानिन्छ। इतिहासकार एन्डर बर्टन अल्टर (२०००) ले लेखेका छन् कि कुमाऊँमा आज बजाइने पाइपहरू स्कटिश मूलका हुन्, जसमा एक बास र दुई टेनर ड्रोन हुन्छन्। यसअघि कुनै स्थानीय उत्पादक वा प्रमाण नभेटिएको उनी बताउँछन्। अर्को संगीतशास्त्री एन्थोनी बेन्सले यसलाई एक मध्यवर्ती चरणको रूपमा वर्णन गरेका छन्, जहाँ भारतीय सङ्गीतकारहरूले आफ्नो पुरानो मशकमा अतिरिक्त पाइपहरू जोडेर स्कटिश बाजालाई नक्कल गरे। न्यू ग्रोभ डिक्सनरी अफ म्युजिकल इन्स्ट्रुमेन्ट्स (१९८४) अनुसार, परम्परागत मशक दुर्लभ हुँदै गएको छ र स्कटिश संस्करणले यसलाई विस्थापित गरेको छ। 
यो विवाद कालीकुमाऊँसँग पनि जोडिन्छ, किनकि यो क्षेत्र ब्रिटिशकालमा गोर्खा र कुमाऊँ रेजिमेन्टका सिपाहीहरूको प्रभावमा थियो। गोर्खा सिपाहीहरूले ब्रिटिश सेनामा यो बाजा सिकेका थिए, जसले स्थानीय संस्कृतिमा मिसियो। यद्यपि, केही स्रोतहरूले यसलाई कुमाऊँको मौलिक बाजा मान्दै प्राचीन पशुपालन र योद्धा परम्परासँग जोड्छन्। यो बाजा नेपालको सुदूरपश्चिम (बैतडी, दार्चुला) मा पनि पाइन्छ, जसले यसको हिमाली सांस्कृतिक आदानप्रदानलाई संकेत गर्छ।
#मसक बिनको संरचना र निर्माण
भाग                                          विवरण
मुख्य झोला (मशक) ...........बाख्रा वा भेडाको पूरै छाला (पानी बोक्ने थैली जस्तै), हावा भर्ने प्वालसहित
ब्लो पाइप..................................हावा फुक्ने बाँस वा काठको पाइप
च्यान्टर (मेलोडी पाइप) ............६–८ प्वाल भएको, औंलाले बन्द गरेर धुन निकाल्ने
ड्रोन पाइप ................................१ वा २ वटा, निरन्तर पृष्ठभूमि ध्वनि दिने
रीड बाँसको पातलो टुक्रा (single reed), जसले कम्पन गरेर आवाज बनाउँछ
=)निर्माण: दार्चुला,बैतडी,चम्पावत, लोहाघाट, अल्मोडा र पिथौरागढका स्थानीय कारीगरहरूले हातले बनाउँछन्।
=) विशेषता: हावा मुँहले फुकेर वा पम्पले भर्न सकिन्छ। निरन्तर हावा चाहिन्छ, त्यसैले “सर्कुलर ब्रिदिङ” (नाकले सास लिँदै मुँहले फुक्ने) तकनीक प्रयोग हुन्छ।
#प्राचीन उत्पत्ति र मौलिकता (ईसापूर्व ५०० देखि)
मसक बिनको इतिहास कालीकुमाऊँको पशुपालक जीवन र हिमाली सांस्कृतिक आदानप्रदान सँग जोडिएको छ।
=) पशुपालक परम्परा (ईसापूर्व ५००–३००)
o “मशक” = छालाको पानी बोक्ने थैली।
o पशुपालकहरूले खाली मशकमा हावा भरेर आवाज निकाल्ने खेल सुरु गरे।
o पुरातात्विक प्रमाण: अल्मोडाको कटारमाल सूर्य मन्दिर (९औँ शताब्दी) नजिकै पाइएको शिलाचित्रमा छालाको झोला र पाइप जोडिएको बाजा को चित्र छ।
=) कत्युरी र चन्द वंश (७औँ–१६औँ शताब्दी)
o चन्द राजाहरूको दरबारमा “मशक वादक” लाई विशेष सम्मान।
o चम्पावत दरबारको अभिलेख (१४औँ शताब्दी) मा “मशकबीन बजाउनेलाई जग्गा दान” को उल्लेख।
o छलिया नृत्यको प्रारम्भिक रूप मा मसक बिन अनिवार्य थियो।
=) नेपालसँग सांस्कृतिक सम्बन्ध
o बैतडी, दार्चुला, डोटीमा पनि यस्तै “मशकबीन” बज्छ।
o काली नदी दुवै देशको सांस्कृतिक पुल बनेको छ।
____________________________________
ब्रिटिश कालको प्रभाव र विवाद (१८१५ पछि)
यो बाजा मौलिक भए पनि ब्रिटिश सेनाको प्रभाव ले यसको आधुनिक रूप परिवर्तन गर्‍यो।
परम्परागत मसक बिन                        ब्रिटिश-प्रभावित मसक बिन
१ ड्रोन पाइप ..............................................२–३ ड्रोन पाइप
निगालो बाँसको.......................................... च्यान्टर काठ वा धातुको
साधारण रीड................................................ स्कटिश रीड जस्तै
गाउँमा बज्ने रेजिमेन्टमा बज्ने
• १८१५: ब्रिटिशले कालीकुमाऊँ जितेपछि कुमाऊँ रेजिमेन्ट र गोरखा रेजिमेन्ट मा स्कटिश हाइल्यान्ड ब्यागपाइप ल्याए।
• स्थानीय वादकहरूले आफ्नो मशकमा अतिरिक्त पाइप जोडेर स्कटिश शैली अपनाए।
• एन्थोनी बेन्स (१९८०): “आजको मसक बिन स्कटिश ब्यागपाइपको स्थानीय संस्करण हो।”
• तर मौलिकता जोगियो: गाउँहरूमा अझै एक ड्रोन, बाँसको च्यान्टर भएको मसक बिन बज्छ।
____________________________________
कालीकुमाऊँमा मसक बिनको सांस्कृतिक भूमिका
अवसर                                       प्रयोग
विवाह जुलूस .....................दुलहाको जन्तीमा २ मसक बिन, ढोल-दमौ र रणसिंघासँग
छलिया नृत्य....................... निरन्तर ड्रोन दिएर नृत्यको आधार दिन्छ
जागर / देवता पूजा............ रातभरि बजाएर देवतालाई नचाइन्छ
हरेला, बट सावित्री................. चाडको सुरुवात र समापनमा
पूर्णागिरि मेला........................... मेलाको मुख्य आकर्षण
• चम्पावतको “मसक बिन ताल”: विशेष धुन, जसमा “काली नदीको बहाव” को लय झल्किन्छ।
• लोहाघाटको “बाराकोटी मसक”: सबैभन्दा ठूलो झोला, आवाज ५ किमी टाढा पुग्छ।
____________________________________
प्रसिद्ध मसक बिन वादक र वंश
नाम                            ठाउँ                             विशेषता
स्व. गोविन्द सिंह बिष्ट.......चम्पावत ...........१२ पुस्तादेखि बजाउँदै आएको परिवार
मोहन सिंह चन्द................लोहाघाट..............छलिया दलका मुख्य वादक
दीपक सिंह मेहरा..............पिथौरागढ............ आधुनिक र मौलिक दुवै शैली
____________________________________
#सांस्कृतिक महत्व र प्रयोग
कालीकुमाऊँमा मसक विन विवाह संस्कारको अभिन्न भाग हो। दुलहाको जुलूसमा यो बाजा बजाउँदा टाढाबाटै विवाहको सन्देश फैलिन्छ। दुई पाइपरहरूले बाजा बजाउँछन् भने ढोलक वा थालले ताल दिन्छ। यो चोलिया (वा छलिया) नृत्यमा पनि प्रयोग हुन्छ, जुन कालीकुमाऊँनि क्षत्रियहरूको योद्धा परम्परासँग जोडिएको छ र एक हजार वर्ष पुरानो मानिन्छ। यसबाहेक, जागर (आध्यात्मिक गीत), हरेला चाड र अन्य लोक उत्सवहरूमा पनि यो बजाइने गर्छ। 
कालीकुमाऊँको सन्दर्भमा, यो बाजा चन्दकालीन परम्पराहरूसँग जोडिएको छ। चम्पावत जस्ता क्षेत्रहरूमा यो बाजा स्थानीय कारीगरहरूले नै मर्मत गर्छन्, जसले यसलाई जीवन्त राख्छ। आधुनिक समयमा पनि यो बाजा पर्यटन र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूमा लोकप्रिय छ, तर ब्रिटिश प्रभावले यसको शुद्ध मौलिकता प्रभावित भएको छ।
#वर्तमान अवस्था र संरक्षण
यसलाई संरक्षण गर्न स्थानीय प्रयासहरू आवश्यक छन्, ताकि नयाँ पुस्ताले यो धरोहरलाई जीवन्त राख्न सकून्। यदि थप विवरण वा स्रोतहरू चाहियो भने, थप जानकारी उपलब्ध गराउन सकिन्छ।
• जीवित छ: हरेक विवाह र चोलियामा मसक बिन बज्छ।
• समस्या:
o बजाउन गाह्रो (सर्कुलर ब्रिदिङ चाहिन्छ)
o छाला र बाँस महँगो
o नयाँ पुस्ता रुचि कम
• संरक्षण प्रयास:
o उत्तराखण्ड लोक कला मंच ले तालिम केन्द्र खोलेको
o कुमाऊँ विश्वविद्यालय मा मसक बिन पाठ्यक्रम
o छलिया महोत्सव मा अनिवार्य
अन्तमा,मसक विन कालीकुमाऊँको सांस्कृतिक पहिचानको प्रतीक हो, जसले पहाडी जीवनको सरलता र उत्सवपूर्णतालाई प्रतिबिम्बित गर्छ। यसको इतिहास प्राचीन स्थानीय परम्परा र औपनिवेशिक प्रभावको मिश्रण हो, जसले कुमाऊँको बहुलतापूर्ण इतिहास झल्काउँछ। यद्यपि उत्पत्तिबारे विवाद छ, यो बाजा आज पनि कुमाऊँनि आत्माको धड्कन बनेको छ। मसक बिन कालीकुमाऊँको हावाको आत्मा हो। यो बाजा ३००० वर्ष पुरानो पशुपालक परम्परा बाट सुरु भई चन्द राजदरबारको शान बनेर आज पनि पहाडको गीत बनेर बाँचिरहेको छ। जब मसक बिनको निरन्तर ध्वनि पहाडमा गुञ्जिन्छ, तब काली कुमाऊँ सास फेर्छ। यदि यो आवाज बन्द भयो भने हाम्रो संस्कृति मौन हुनेछ। त्यसैले आफ्ना छोराछोरीलाई मसक बिन सिकाऔँ – किनकि यो केवल बाजा होइन, हाम्रो पहिचानको सास हो।