दार्चुला जिल्ला नेपालको सुदूरपश्चिममा अवस्थित हिमाली जिल्ला हो, जसको व्यास उपत्यका (Byas Valley) महाकाली नदीको सहायक उपत्यकाहरूमा पर्छ। यो उपत्यका तिब्बत (चीन) र भारत (उत्तराखण्ड) को सीमासँग जोडिएको छ, जसले यस क्षेत्रलाई प्राचीन ट्रान्स-हिमालयन व्यापारिक मार्गको केन्द्र बनाएको छ।

यहाँ बसोबास गर्ने सौका (Sauka) जाति, जसलाई स्थानीय रूपमा रङ्ग (Rung), व्यासी (Byasi) वा चौडाङ्सी (Chaudangsi)ज्वारि(Jwari )पनि भनिन्छ, तिब्बती-बर्मन भाषा परिवारको आदिवासी समुदाय हो। यो जातिको मौसमी स्थलान्तरण (Transhumance) परम्परा, जसलाई नेपालीमा 'कुञ्चा सर्ने' (Kunchan Sarne) भनिन्छ, हजारौं वर्ष पुरानो हो। यो केवल पशुपालनको आर्थिक चक्र मात्र होइन, संस्कृति, व्यापार, धार्मिक अनुष्ठान र सामुदायिक एकताको जीवन्त अभिव्यक्ति पनि हो। यस लेखमा यसको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, प्रक्रिया, सांस्कृतिक महत्व र वर्तमान चुनौतीहरूबारे विस्तारमा चर्चा गरिएको छ।

सौका जातिको परिचय र व्यास उपत्यकासँग सम्बन्ध
सौका जाति तिब्बती प्रभावित आदिवासी समुदाय हो, जसको उत्पत्ति प्राचीन गुगे (Guge) राज्य (आधुनिक तिब्बतको क्षेत्र) सँग जोडिन्छ। उनीहरूले व्यासी (Vyansi), चौडाङ्सी (Chaudangsi) र दर्मा (Darma) जस्ता तिब्बती-बर्मन भाषाहरू बोल्छन्, जसमा कुनै लिखित लिपि छैन। व्यास उपत्यका दार्चुलाको उत्तरी भागमा पर्छ, जसमा छाङरु, तिंकर जस्ता दुई गाउँ छन्। यो उपत्यका २,००० देखि ४,००० मिटर उचाइसम्म फैलिएको छ, जसले मौसमी घुम्ती जीवनलाई अनुकूल बनाएको छ।
सौका समुदायको जनसंख्या दार्चुलामा करिब ५,०००-६,००० छ, तर धेरैजसो युवा रोजगारीका लागि भारत र खाडी मुलुकहरूमा प्रवासित छन्।उनीहरू हिन्दू र बौद्ध दुवै परम्परालाई मिश्रित रूपमा पालन गर्छन्, जसमा दशैं-तिहारसँगै तिब्बती ल्होसार (नयाँ वर्ष),घाब्ला, जस्ता चाडहरू मनाउँछन्।

कुञ्चा सर्ने परम्पराको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

कुञ्चा सर्ने परम्परा सौका जातिको जीवनको मूल आधार हो, जसको इतिहास कम्तीमा १,०००-२,००० वर्ष पुरानो छ। यो प्राचीन ट्रान्सह्युमन्स (Transhumance) को एक रूप हो, जसमा मानिसहरू आफ्ना पशुहरू (भेडा, चौरी,याक, गाई) सँग जाडोमा तल्लो क्षेत्र (Winter Kunchan) र गर्मीमा उच्च क्षेत्र (Summer Kunchan) मा सर्छन्।

प्राचीन उत्पत्ति : सौका जाति प्राचीन झाङझुङ (Zhangzhung) सभ्यतासँग जोडिएको छ, जुन तिब्बतको पश्चिमी भागमा थियो। यो सभ्यता व्यापार र पशुपालनमा आधारित थियो। ७औं शताब्दीमा तिब्बती साम्राज्यको विस्तारसँगै सौका व्यापारीहरू महाकाली नदीको उपत्यकामा बसाइँ सरे। व्यास उपत्यका तिब्बतसँगको प्राचीन नमक-औषधि व्यापारिक मार्ग (Salt-Yak Caravan Route) को हिस्सा थियो।उनीहरूले नुन, ऊन, जडीबुटी (जस्तै जटामसी, शिलाजित) तिब्बतमा लैजान्थे र दक्षिणबाट अनाज, कपडा, हतियार फिर्ता ल्याउँथे। यो व्यापार 'कुञ्चा कारोबार' (Kunchan Trade) सँग जोडिएको थियो, जसमा लामो लाइनका भेडा-बाख्राहरूले सामान बोकेर हिँड्थे।

 मध्यकालीन विकास : १४औं-१८औं शताब्दीमा कुमाऊँ (उत्तराखण्ड) र गडवाल राज्यहरूको प्रभावमा यो परम्परा संस्थागत भयो। नेपाल एकीकरण (१८१६) पछि पनि सौका कुञ्चा सर्ने जारी राखे। १९ऋ शताब्दीका ब्रिटिश रेकर्डहरूमा 'Byansi Transhumants' को उल्लेख छ, जसले तिब्बतसँगको वार्षिक मेला (Tibetan Trade Marts) मा भाग लिन्थे।

 आधुनिक इतिहास : १९६२ को भारत-चीन युद्धले तिब्बतसँगको सीमा बन्द भएपछि व्यापार प्रभावित भयो, तर कुञ्चा सर्ने पशुपालन र कृषिका लागि बाँकी रह्यो। २०१९ मा दार्चुलाको खलङ्गाबाट व्यासतर्फ फर्कने सौका कारवानको समाचारले यो परम्पराको निरन्तरता देखाउँछ।

कुञ्चा सर्नेको प्रक्रिया र चक्र
सौका जातिको कुञ्चा सर्ने वार्षिक चक्र मौसमसँग जोडिएको छ। 'कुञ्चा' ले घुम्ती गोठ वा अस्थायी बसोबासलाई जनाउँछ, जसमा परिवारका सदस्यहरू पशुसँगै सर्छन्।
मौसम....स्थान(Kunchan) ....गतिविधि                                                                 
जाडो (नोभेम्बर-मार्च)....तल्लो व्यास (१,५००-२,५०० मि., खलङ्गा नजिक)...पशु चरन, कृषि (नपल, उवा,जौ, आलु), व्यापार। परिवार एकै ठाउँमा बस्छन्। 
वसन्त (अप्रिल-जुन).....मध्य उच्च क्षेत्र (२,५००-३,५०० मि.)...पशुहरू घाँसको खोजीमा सारिन्छन्। ल्होसार जस्ता उत्सव मनाइन्छ।          
गर्मी (जुलाई-अक्टोबर).....उच्च हिमाली घाँसे मैदान (३,५००-४,००० मि., हिउँगाउँ)..
मुख्य चरन, जडीबुटी सङ्कलन। केही सदस्यहरू तिब्बततर्फ व्यापार जान्छन्। 
शरद (अक्टोबर-नोभेम्बर)....तल्लो व्यासतर्फ फिर्ता.......फसल कटनी, तयारी। फूलले सजाएर पशुहरू फर्काइन्छ।                       

प्रक्रिया : जाडोमा चिसो र हिउँबाट बच्न तल्लो कुञ्चामा झर्छन्। गर्मीमा घाँस र पानीको उपलब्धताका लागि उच्च कुञ्चा (Alpine Pastures) तर्फ लामो कारवान बनाएर हिँड्छन्। यो यात्रा १०-२० दिन लिन्छ, जसमा घण्टी लगाएका भेडा-बाख्राको लाइन, याकका सामान र परिवारका सदस्यहरू हुन्छन्। फर्किंदा 'कुञ्चा फर्काइने उत्सव' मनाइन्छ, जसमा गीत, नाच र भोज हुन्छ।

सांस्कृतिक र सामाजिक महत्व
कुञ्चा सर्ने सौका पहिचानको अभिन्न अङ्ग हो:

धार्मिक पक्ष : यो चक्रलाई देवताहरू (जस्तै शिव, बुद्ध, स्थानीय पहाड देवता) सँग जोडेर मनाइन्छ। उच्च कुञ्चामा चैत्य र मन्दिरहरू छन्, जसमा प्रार्थना गरिन्छ।

सामाजिक एकता : यात्रामा सामूहिक सहयोग (जस्तै पशु रक्षा, सामान बोक्ने) हुन्छ। युवाहरूको लागि यो वयस्कता संस्कार हो।

कला र लोकजीवन : रङ्गा बेथुलो (परम्परागत पोशाक) लगाएर नाचिन्छ। गीतहरूमा कुञ्चा सर्नेको पीडा र आनन्द वर्णन छ। जडीबुटी सङ्कलनले आयुर्वेदिक ज्ञान जोगाएको छ।

व्यापारिक भूमिका : प्राचीनमा यो तिब्बतसँगको 'नून-अन्न साटासाट' को माध्यम थियो, जसले नेपालको अर्थतन्त्रलाई बलियो बनायो।
#वर्तमान चुनौती र संरक्षण प्रयास
आज कुञ्चा सर्ने संकटमा छ:

जलवायु परिवर्तन : हिउँ पग्लिने र घाँस सुक्नेले चरन क्षेत्र घटेको छ।

 आधुनिकीकरण : युवा शिक्षा र रोजगारीका लागि गाउँ छोडेका छन्। पशु सङ्ख्या घटेको छ (१९६० को तुलनामा ७०% कमी)।

सीमा समस्या : भारत-चीन सीमाले व्यापार बन्द छ। पर्यटनले परम्परालाई 'शो' मा परिणत गर्दैछ।

संरक्षण : नेपाल सरकारले सौकालाई आदिवासी जनजातिको सूचीमा राखेको छ। युनेस्कोले हिमालयन ट्रान्सह्युमन्सलाई अमूर्त सम्पदाको रूपमा मान्यता दिएको छ। दार्चुलामा सामुदायिक वन र पर्यावरणीय कार्यक्रमहरू चलिरहेका छन्।
निष्कर्ष,सौका जातिको कुञ्चा सर्ने परम्परा व्यास उपत्यकाको प्राचीन इतिहासको जीवन्त साक्षी हो, जसले मानिस, प्रकृति र व्यापारको सुन्दर संवादलाई प्रतिबिम्बित गर्छ। यो केवल घुम्ती जीवन होइन, पुर्खाहरूको संघर्ष र सांस्कृतिक धरोहर हो। यदि हामीले यसलाई जोगाउन सकेनौं भने, व्यासका घाँसे मैदानहरू सुनसान हुनेछन् र सौकाको पहिचान नै हराउनेछ। यसलाई जोगाउन सामुदायिक प्रयास, सरकारी नीति र पर्यटनको सन्तुलित उपयोग आवश्यक छ। यो परम्परा हाम्रो हिमाली जीवनशैलीको अमूल्य सम्पदा हो, जसले पर्यावरणीय सन्तुलन र सांस्कृतिक विविधता कायम राख्छ।

लेखक प्रकाशचन्द्र मिश्र